Five Men of Edo (1951)

Tytuł angielski: Five Men of Edo

Tytuł oryginalny: 大戸五人男 / Ōedo gonin otoko

Reżyseria: Daisuke Itō

Scenariusz: Fuji Yahiro, Shinichi Yanagawa, Yoshikata Yoda

Studio: Shochiku

Premiera: 22.11.1951

Obsada: Tsumasaburō Bandō, Utaemon Ichikawa, Isuzu Yamada, Kōkichi Takada, Masao Mishima, Kusuo Abe, Toshiko Ayukawa, Minosuke Bandō, Kawarasaki Gonzaburo, Kogiku Hanayagi, Joji Kaieda, Kodayu Ichikawa, Kōji Mitsui, Mitsuo Nagata i inni.

O czym:

Akcja filmu rozgrywa się w XVII wieku, kiedy to grupy hatamoto, samurajów popierających siogunat Tokugawa, siały chaos w nowej stolicy kraju: Edo (dzisiejsze Tokio). Przeciw nim do walki stanęła grupa ludzi z niższych warstw społecznych, przewodzona przez charyzmatycznego Banzui-in Chobei.

Omówienie:

Choć tytuł filmu wyraźnie sugeruje, że będziemy mieli do czynienia z piątką protagonistów, to w rzeczywistości jego akcja skupia się na trzech postaciach: przywódcy hatamoto, żyjącym w impasie między klasowymi obligacjami a własnym sumieniem, Chobeiu – przywódcy grupy walczącej przeciw brutalnemu wyzyskowi klasy wyższej oraz młodym chłopaku, który dołącza do Chobeia, lecz jego ambicje wykraczają poza ograniczenia obu grup.

Choć centralną osią fabularną jest rywalizacja dwóch frakcji Itō i scenarzyści poświęcają wiele czasu aby nakreślić bogate rysy charakterów postaci oraz historyczne i polityczne tło. Narracja jest zatem w dużej mierze niespieszna, a bohaterowie oraz postaci drugoplanowe są często przedstawiani w trakcie codziennego, lecz wciąż niepozbawionego licznych trosk życia. Przywódca hatamoto dowodzi grupą agresywnych, buńczucznych samurajów, co nie jest łatwym zajęciem. Społeczno-polityczne uwarunkowania w japońskim, silnie zhierarchizowanym społeczeństwie ustanowiły samurajów jako klasę wyższą, co doprowadziło do utraty przez nich szacunku dla klas niższych. W państwie obowiązywał czterostopniowy podział społeczny: samurajowie, chłopi, artyści, kupcy. Ów podział wpływał na każdy aspekt ich życia, łącznie z mieszkaniem, w jakim dana osoba mogła przebywać czy kolorami ubrań, jakie mogła nosić. Co więcej osoba, która nie była samurajem, czyli tzw. heimin, nie miała prawa do podróżowania oraz, za wyjątkiem lekarzy i nauczycieli, do posiadania rodowego nazwiska. Jednym z największych przywilejów samuraja był kirisutegomen. Oznaczał on, że samuraj mógł zabić bez żadnego ostrzeżenia jakąkolwiek osobę o niższym statusie społecznym, jeśli uznał, że ta go w jakikolwiek sposób obraziła. Oczywiście dzięki tym i innym przywilejom stopniowo powiększała się w kraju społeczna przepaść. Chłopi i inni przedstawiciele niższych warstw coraz silniej nienawidzili samurajów, a samurajowie coraz częściej czuli się bezkarni i obchodzili się z brutalną wyższością wobec osób na niższym poziomie społecznym.

Five Men of Edo wgryza się w samo centrum problemu i staje w kontrze do tradycyjnego obrazu samuraja z filmów realizowanych zgodnie z propagandowym modelem lat 40., jak i archetypem samuraja jako inherentnie honorowego w ogóle. W epoce powojennej dominował bowiem ruch w odwrotnym kierunku od tego z poprzedniej epoki. Samuraj nie był już posągową postacią, szlachetnym wojownikiem, ideałem, do jakiego należy dążyć. Stał się wulgarnym hipokrytą, który pod maską honoru wywyższał się, znęcał nad ludźmi, wykorzystywał swoją pozycję do niegodziwych celów. W omawianej produkcji samurajowie piją na umór alkohol, zachowują się wulgarnie podczas teatralnego spektaklu, są chciwi, nie przejmują się bezpieczeństwem zwyczajnych ludzi, a kiedy konfrontuje się ich z ich niemoralnym zachowaniem lakonicznie odpowiadają, że „pospólstwo nigdy nie zrozumie honoru samuraja”, chowając się za pustą fasadą bushidō.

W szerszym kontekście Itō prezentuje oczywisty zwrot w stronę krytycznego postrzegania wartości, jakie nacjonalistyczna, militarna propaganda prezentowała jako najważniejsze. Film zadaje kłam dumie z przywiązania do tradycji, dokonując jej odbrązowienia. Hierarchizacja społeczna jest poddana wyjątkowo silnej krytyce, Five Men of Edo zrównuje wszystkich ludzi i wskazuje, że każdy ma takie samo prawo do życia niezależnie od pozycji zajmowanej na drabinie społecznej. Co więcej pokazuje, że niemal wszyscy ludzie pragną żyć, co wychodzi naprzeciw polityce popierającej samobójstwa (czy to samobójcze ataki na wroga, czy samobójstwa w celu „ratowania” honoru), a przywołany w filmie rytuał seppuku został zaprezentowany jako najwyższy wymiar kary za przewinienia przeciw ludności cywilnej, a nie sposób na uratowanie lub odzyskanie honoru.

Nie oznacza to jednak, że Five Men of Edo stanowi jedynie czarno-biały portret siedemnastowiecznej Japonii. Wręcz przeciwnie, obu stronom konfliktu przypisane są zarówno negatywne, jak i pozytywne cechy. Przywódca hatamoto jest wrażliwym człowiekiem, zdolnym wyjrzeć poza własne poglądy i przyznać rację innym. Niestety jest on samotną wyspą na samurajskim oceanie i z powodu niechęci oraz niezdolności innych do zauważenia własnych przewin czy zrozumienia innych jest on uwięziony w niemoralnym gorsecie samurajskich zwyczajów. Chobei natomiast jest zaślepiony swoją rolą „obrońcy zwyczajnych ludzi”, co ujawnia się widzowi już przy pierwszym z nim spotkaniu. Gdy hatamoto zakłócają przedstawienie kabuki Chobei staje im naprzeciw, wzbudzając aplauz widowni i z ledwo skrywanym uśmieszkiem samozadowolenia przedstawia się jako walczący za uciśnionych. Zostaje jednak niebawem skonfrontowany z faktem, że rywalizacja siłowa z samurajami nieodłącznie wiąże się z zadawaniem cierpienia osobom postronnym. Fakt ten został też dodatkowo podkreślony poprzez dwie sceny; w jednej z nich podczas zamieszek ulicznych ginie niewinny mężczyzna przygnieciony przez przypadkowo pchnięty wóz.

Różnica między Chobei i jego ludźmi, a ludźmi z hatamoto i ich przywódcą jest w gruncie rzeczy tylko jedna. Choć zarówno Chobei, jak i lider samurajów są w stanie rozpoznać swoje błędy postępowania, zaakceptować je i pracować nad ich naprawą, to ich wasale przyjmują skrajnie odmienne postawy. Ludzie Chobeia, pochodzący z niższych warstw społecznych z bólem serca akceptują jego decyzje, lecz nawet gdy się z nimi nie zgadzają, to z szacunku oraz z braku poczucia własnej nieomylności stosują się do nich. Hatamoto tymczasem kierowani są prymitywnym poczuciem honoru, każącym zniszczyć każdego, kto wytknie im błąd, zarzuci niemoralność czy zwyczajnie zwróci uwagę. Są niezdolni do jakiejkolwiek zmiany, zatem – jak wskazuje film – są reliktem przeszłości. Japonia, w której klasa wyższa jest nietykalna, a władza militarna bez przeszkód może niszczyć swoich wrogów bezpowrotnie powinna zniknąć. Na jej miejscu zaś powinien wyrosnąć kraj szanujący życie i traktujący wszystkich ludzi na równi.

Five Men of Edo wypada również pochwalić za liczne sceny codziennego życia, jakie rozgrywają się w szczegółowej scenografii. Twórcy wyraźnie starali się oddać realia siedemnastowiecznej Japonii, tym samym zwrócono szczególną uwagę na ówczesne występy teatralne, architekturę i ceremonie, nad którymi czuwali specjalnie zaangażowani doradcy, specjalizujący się w takich dziedzinach, jak ceremonie parzenia herbaty czy architektura feudalnej Japonii. Świat przedstawiony w filmie tętni życiem, sprawia wrażenie nader realistycznego, a rozległe scenografie są dalekie od klaustrofobicznych czy tanio wyglądających wnętrz, co zdradza, że mamy do czynienia z produkcją wysokobudżetową.

Produkcję można rozpatrywać także przez pryzmat pewnej nietypowości na tle ówczesnych propozycji chanbara, jakie wyraźnie starały się kontynuować przedwojenne trendy (vide Kojiro Sasaki czy Master Swordsman Hirate Miki), pozbawione chęci komentowania polityki czy życia społecznego. Daisuke Itō natomiast – powracający do jidaigeki po okresie niemożliwości tworzenia w tym gatunku z powodu cenzury sił okupujących Japonię – posuwa się o wiele dalej niż większość ówczesnych reżyserów. Nie jest to zaskoczeniem jako, że ten znany ze stosowania (bardzo) ruchomej kariery za czasów kina niemego twórca już w latach 20. był słynny z powodu chanbar o społeczno-politycznym zacięciu, tzw. keikō-eiga, lewicujących produkcji, które po dojściu do władzy przez nacjonalistyczny, militarystyczny rząd (przygotowujący się na rozpoczęcie wojny) stały się w drugiej połowie lat 30. przedmiotem krytyki czy daleko posuniętej cenzury. Oprócz Itō, reżyserami, związanymi z keikō-eiga byli także m.in. Kenji Mizoguchi czy Tomu Uchida.

Warto też wspomnieć, że w Five Men of Edo jedną z głównych ról odgrywa niezapomniany Tsumasaburō Bandō, jeden z najważniejszych aktorów pierwszej połowy XX wieku w Japonii, który rozpoczął swoją bogatą karierę w 1923 roku w wieku 22 lat. Po Five Men of Edo pojawił się niestety już tylko w dwóch filmach, gdyż w 1953 roku zmarł nagle z powodu krwotoku śródmózgowego w trakcie prac nad kolejną produkcją. Inną ikoną japońskiego kina w jednej z głównych ról jest Utaemon Ichikawa, debiutujący w kinie w 1925 roku w wieku 18 lat (wcześniej będący dziecięcym aktorem kabuki) gwiazdor, który pojawił się na planie ponad 300 produkcji i który został odznaczony przez japoński rząd Medalem Purpurowej Wstęgi za osiągnięcia artystyczne (1972) i Orderem Wschodzącego Słońca za osiągnięcia artystyczne i promocję kultury japońskiej (1979). Główna rola żeńska przypadła zaś w udziale Isuzu Yamadzie, jaka na ekranie kinowym debiutowała w 1930 roku w wieku 12 lat (wcześniej uczyła się nagauta i tradycyjnego tańca). W latach 30. zyskała szeroki rozgłos dzięki rolom u Kenjiego Mizoguchiego czy Mikio Narusego. Jako jedna z żeńskich ikon japońskiego kina z powodzeniem kontynuowała karierę po wojnie, pojawiając się w produkcjach Yasujirō Ozu czy Akiry Kurosawy, lecz w latach 50. powoli zmniejszała ilość pozycji kinowych ze swoim udziałem na rzecz ról teatralnych i telewizyjnych. W 1952 i 1956 roku podczas Mainichi Film Awards otrzymała nagrody dla najlepszej aktorki, a w 1955 dla najlepszej aktorki drugoplanowej; w 1995 roku odznaczona została przez Japońską Akademię Filmową specjalną nagrodą za całokształt twórczości. Jej kariera teatralna również zyskała jej uznanie, co potwierdzają 3 najważniejsze nagrody za role teatralne (1974, 1977, 1983). Ponadto w 1993 roku japoński rząd nadał jej wyróżnienie Osoba zasłużona dla kultury, a w 2000 roku Yamada została pierwszą kobietą w historii Japonii odznaczoną Orderem Kultury, najwyższym odznaczeniem kulturalnym w kraju.

Five Men of Edo stanowi zatem nie tylko intrygującą produkcję, lecz również niebagatelną możliwość obcowania z wielkimi ikonami japońskiego kina w pozycji wskazującej na kierunek rozwoju powojennej chanbary. Jako taka jest ona godna wysokiej rekomendacji.