Starszy brat, młodsza siostra (1953)

Tytuł polski: Starszy brat, młodsza siostra

Tytuł angielski: Older Brother, Younger Sister

Tytuł oryginalny: あにもうと (Ani imouto)

Reżyseria: Mikio Naruse

Scenariusz: Yōko Mizuki na podstawie powieści Saisei Murō

Studio: Daiei

Premiera: 19.08.1953

Obsada: Machiko Kyō, Masayuki Mori, Yoshiko Kuga, Yūji Hori, Eiji Funakoshi, Reizaburō Yamamoto, Kumeko Urabe i inni.

O czym:

Mon, najstarsza córka z wiejskiej rodziny wraca do rodzinnej wioski w ciąży, co powoduje społeczny ostracyzm. Film przede wszystkim skupia się na reakcjach jej starszego brata i młodszej siostry.

Omówienie:

Po sukcesie Błyskawicy studio Daiei ponownie wynajęło Mikio Narusego z Toho, wynikiem czego stworzył on jeden ze swoich mniej znanych, lecz równocześnie jeden z ciekawszych filmów. W niezwykle interesujący sposób przedstawił rodzinne relacje między bohaterami oraz nakreślił szerszy obraz nie tylko wsi, gdzie rozgrywa się akcja, ale i całej Japonii. Mimo że odtwórczynią głównej roli jest Machiko Kyō, to widz spędza zdecydowanie więcej czasu z jej rodzeństwem. San (Yoshiko Kuga), młodsza siostra Mon jest uroczą dziewczyną, uczącą się w Tokio. Jej miłość do młodzieńca z rodzinnej wsi napotyka przeszkodę w postaci jego opiekunów, uznających Mon za kobietę bez honoru i lekkich obyczajów. Wątek ten jest wykorzystany w dużej mierze do zaprezentowania – przedstawionej w bardzo satysfakcjonujący sposób – przemiany młodszej siostry z naiwnej dziewczyny w rozsądną młodą osobę.

Inokichi (Masayuki Mori), starszy brat Mon wyładowuje natomiast na protagonistce całą swoją złość, nie szczędząc jej obelg, a nawet rękoczynów. Nigdy nie powie jej tego prosto w twarz, lecz – powodowany przywiązaniem do tradycyjnego patriarchalizmu – traktuje jej „porażkę życiowa” jako własną. Ponadto głęboko kochał swoją siostrę i nie może znieść, że stała się osobą – wg społecznych norm przynajmniej – godną pogardy. Sama Mon (Machiko Kyō) tymczasem próbuje zawalczyć o własną niezależność, a jej niechętny stosunek do mężczyzn sprawia, że z łatwością znajduje się w zawodzie hostessy.

Cała akcja filmu rozgrywa się w małej wiosce, toteż najważniejsze teoretycznie wydarzenia, jak zajście Mon w ciąże, jej życie w Tokio, poronienie, przeprowadzki etc. nigdy nie zostają przedstawione i widz dowiaduje się o nich z dialogów. Fabularnie Starszy brat, młodsza siostra rozgrywa się wokół powrotów Mon w rodzinne strony. Naruse wszelkie informacje o upływie czasu zawiera niemal wyłącznie w dialogach i często na poziomie wizualnym nie umieszcza żadnej wskazówki, że poprzednia scena rozgrywała się kilka tygodni czy miesięcy temu. Jakby życie w wiosce kontynuowało nieprzerwanie, a reszta świata stanowiła dla niego jedyne niespokojne tło. Przykładem są następujące po sobie sceny: w pierwszej Mon znajduje się we wczesnym stadium ciąży, podczas gdy w kolejnej obserwujemy przybycie do tejże wioski młodego człowieka, okazującego się być ojcem dziecka. Gdy dochodzi do rozmowy z ojcem (Reizaburō Yamamoto) kobiety, widz dowiaduje się, że pomiędzy tymi dwiema scenami Mon zdążyła już poronić i przeprowadzić się. Tego typu przejść jest więcej i pomagają one w ustanowieniu zarówno spokojnego, jak również pod pewnymi względami nieprzewidywalnego toku narracji.

Produkcja, kontynuując motywy z poprzedniego filmu Narusego, również kontrastuje miasto ze wsią. Miasto przedstawione jest równocześnie jako miejsce większej swobody, ale też jako miejsce, gdzie łatwo stracić moralność, przynajmniej w tradycyjnym znaczeniu. Wieś natomiast okazuje się być słabo przygotowana na zachodzące zmiany (vide bezrobocie powodowane wprowadzaniem nowoczesnych technologii), lecz jest miejscem – przynajmniej na powierzchni – spokoju i tradycji. Podobnie też do Błyskawicy bohaterowie nie znajdują szczęścia, ani tym bardziej spokoju, w rodzinnym życiu i muszą szukać go gdzie indziej, co oznacza dla nich konieczność przeprowadzki do większej miejscowości – tutaj: do Tokio – i narażania się na utratę moralności.

W przeciwieństwie jednak do Błyskawicy – oraz do większości filmów reżysera – dramat jest tutaj nieco wyolbrzymiony, zachowania niektórych aktorów, szczególnie Moriego, przejaskrawione, dochodzi też do wybuchu fizycznej przemocy. Naruse przedstawia tu mężczyzn jako dumnych, lecz w rzeczywistości niezdolnych do zabezpieczenia życia dla swojej rodziny, a nawet dla samych siebie. Jedynymi źródłami utrzymania bohaterów – zwykle niechętnie przyjmowanymi przez postrzegających świat poprzez (quasi?)tradycyjne wartości mężczyzn – są sklep matki (Kumeko Urabe) i „brudne” pieniądze Mon.

Możliwe jest zatem odczytanie obrazu częściowo jako krytyki patriarchalizmu lub stereotypowo-męskiego zachowania. Brat Mon na przestrzeni filmu ujawnia się stopniowo jako hipokryta i symbol społecznej niechęci wobec – nazwijmy to – niezależnej kobiety, będącej dla japońskiego społeczeństwa trudną do zaakceptowania (a czasem nawet do wyobrażenia). Inokichi atakuje siostrę, choć sam nie jest moralnie nieskalany. Jego agresja, w tym fizyczna, wydaje się być również wynikiem seksualnych frustracji, jakie ukrywają się w każdej społeczności, spychającej seksualność poza akceptowalne społecznie zachowanie. Brata po raz pierwszy widzimy, gdy prowadzi rozmowę z hostessą; z rozmowy jasno wynika, że nierzadko spotykał się z tą oraz być może i z innymi kobietami. Inokichi nie jest jednak w stanie stworzyć stałego związku z żadną z nich z kilku przynajmniej przyczyn. Początkowo wydaje się, że główną jest brak wyższej pozycji społecznej i lepszego źródła zarobku. Jego rozmowa z mężczyzną, z którym Mon zaszła w ciąże może zaś sugerować inne pochodzenie jego agresji i frustracji. Być może wynikają ona z pociągu seksualnego wobec siostry. Inokichi wspomina, że w dzieciństwie spał z Mon w jednym łóżku i bardzo niechętnie przyjął fakt zmiany tego stanu rzeczy; wprost też stwierdza, że był z Mon „bliżej niż brat i siostra”, a niedługo później sugeruje, że za rozpad ich związku odpowiada niedoszły ojciec jej dziecka. Jego frustracje mogą być zatem do pewnego stopnia rezultatem poczucia winy zarówno za odczuwanie, jak i za niemożliwość realizacji kazirodczego pragnienia.