Pani Oyu (1951)

Tytuł polski: Pani Oyu

Tytuł angielski: Miss Oyu

Tytuł oryginalny:　お遊さま / Oyū-sama

Reżyseria: Kenji Mizoguchi

Scenariusz: Yoshikata Yoda, na podstawie noweli Jun'ichirō Tanizakiego

Studio: Daiei

Premiera: 22.06.1951

Obsada: Kinuyo Tanaka, Nobuko Otowa, Yūji Hori, Kiyoko Hirai, Reiko Kongō, Eijirō Yanagi i inni.

O czym:

Młody kawaler Shinnosuke – zaaranżowany jako mąż dla młodej Oshizu – zakochuje się z wzajemnością w starszej siostrze kobiety: Oyū. Z powodu społecznych uwarunkowań nie może się jednak z nią związać, stąd Oyū przekonuje go do związku z Oshizu.

Omówienie:

Tytułowa pani Oyū z noweli Jun'ichirō Tanizakiego jest postrzegana jako uosobienie idealnej kochanki i idealnej matki, jak postrzegał je pisarz. Tanizaki stworzył tę postać – co poświadczają jego listy – opierając się na osobie Nezu Matsuko, kobiecie, która później została jego trzecią i ostatnią żoną. Oyū nie była też jedyną bohaterką, powstałą z inspiracji Matsuko, jaką bez przesady można określić mianem wielką muzy pisarza. Trzeba przy tym jednak wyraźnie stwierdzić, że postać Oyū jest nie tyle odzwierciedleniem prawdziwej Mastuko, ile wyobrażonym czy wyidealizowanym jej obrazem jako idealnej kobiety wg Tanizakiego. Jako taka Oyū jest prostoduszną, dziecinną kobietą, która przyjmuje za pewnik otaczające ją luksusy i podziw, nie będąc w stanie pomyśleć, że życie mogłoby wyglądać inaczej. Nie jest przy tym w żaden sposób arogancka czy napastliwa, po prostu w swoim zadowoleniu z życia i poprzez bycie chronioną przed brutalną rzeczywistością przez bliskich Oyū nigdy nie przychodzi do głowy idea istnienia innego życia niż te, które sama posiada. Więcej na jej temat, jak i o samym Tanizakim można przeczytać w: Anthony Hood Chambers, The Secret Window: Ideal Worlds in Tanizaki's Fiction, 1994, my zaś przejdźmy do filmowej adaptacji noweli.

Przeciwieństwem tytułowej bohaterki jest jej siostra o imieniu Oshizu, kontrast między nimi ujawnia się już na poziomie zapisu ich imion: Oyuu – お遊, gdzie yū遊 (też asobi) oznacza „przyjemność”, „zabawę” oraz Oshizu – お静, gdzie shizu 静 oznacza „ciszę”, „spokój”. Oshizu jest zatem cichą, bezinteresowną, kalkulującą osobą, daleką od infantylnego uroku i spontaniczności siostry. W filmie stworzonym na podstawie scenariusza Yoshikaty Yody (współscenarzysty wcześniejszego Portretu pani Yuki [Yuki fujin ezu, Kenji Mizoguchi, 1950]), reżyser i scenarzysta znacząco przerobili pomysły Tanizakiego, nadając historii o wiele większą bezpośredniość, a poprzez obsadzenie 41-letniej Kinuyo Tanaki w roli tytułowej postaci, jaka w literackim pierwowzorze ma 22 lata, silniej podkreślili targające nią troski o macierzyństwo i owdowienie, zwiększając w ten sposób uniwersalność postaci oraz znacznie odchodząc od charakteryzującej jej w prozie dziecinności.

Centralnym punktem fabularnym Pani Oyu jest specyficznie przedstawiona siostrzana rywalizacja: Oyū i Oshizu (Nobuko Otowa) pragną wyjść za mąż za tego samego mężczyznę, imieniem Shinnosuke (Yūji Hori). Nie jest to jednak rywalizacja w klasycznym stylu; otóż Oyū pragnie aby to jej cicha siostra wyszła za mąż za miłego, grzecznego Shinnosuke, Shinnosuke jednak zakochuje się w Oyū, co zauważa Oshizu, która prosi mężczyznę aby uszczęśliwił jej siostrę. Shinnosuke obiecuje zatem, że zrobi wszystko by Oyū była szczęśliwa, na co ta odpowiada: jeśli chcesz abym była szczęśliwa, to ożeń się z Oshizu.

Pani Oyu jest zaliczana na poczet nieformalnej trylogii o kobietach z wyższych warstw społecznych, składającej się również z Portretu pani Yuki oraz Pani na Musashino (Musashino fujin, 1951). W tym kontekście nie dziwi chętne korzystanie przez Mizoguchiego i Yodę z klasycznych szablonów japońskich dramatów ze szczególnym uwzględnieniem roli tradycji, stojącej na przeszkodzie do osiągnięcia szczęścia. O ile bowiem za poświęceniem Oshizu stoi bezinteresowność, to decyzja Oyū aby nie wychodzić za mąż za Shinnosuke jest nie tylko powodowana siostrzaną miłością, co – być może w większej mierze – koniecznością poszanowania tradycyjnych konwenansów. Oyū jest wdową, jakiej społecznie przydzielonym zadaniem jest wychowanie syna jako głowy rodziny jej zmarłego męża; ponowne wyjście za mąż byłoby w tym kontekście policzkiem wymierzonych tradycyjnym zasadom. Shinnosuke zatem żeni się z młodszą siostrą, lecz cała trójka zamieszkuje razem, co ostatecznie prowadzi do skandalu. Oyū pozostaje przy tym permanentnie tajemniczą postacią, pełną niejednoznacznych zachowań. Tak naprawdę jako widzowie nigdy nie wiemy na ile oddaje się ona tradycji, a na ile ukrywa pod jej płaszczem swoje romantyczne podchody, jeśli w ogóle jakieś czyni. Kreacja Oyū jest bowiem oparta na niejasnościach jej intencji, utrzymywanych poprzez wybory stylistyczne i fabularne, sprawiające, że nigdy nie mamy pełnego wglądu w jej charakter, lecz pojawia się dość wyraźna sugestia, że doprowadziła ona do ślubu Shinnosuke z Oshizu po to aby sama mogła przebywać blisko ukochanego. Ostatecznie jednak nie ma znaczenia czy jej zachowanie w ukryciu wychodzi przeciw tradycji czy też nie, ponieważ w patriarchalnej strukturze społecznej każdy jej ruch – świadomy lub nie – w kierunku uzyskania szczęścia jest z góry skazany na porażkę. Los ten łączy ją więc z tragicznymi bohaterkami z produkcji o kobietach z klasy średniej, jak np. z większości filmów Mikio Narusego.

Poprzez wybory stylistyczne rodem z teatru Mizoguchi pozwala swoim aktorom na tworzenie rozbudowanych kreacji, choć raczej w kontekście mimiki i gestów niż słów. W połączeniu z rozstawieniem postaci w kadrach (najbardziej charakterystycznym będący ten z małżeństwem po bokach kadru i Oyū między nimi) reżyser więcej pokazuje aniżeli mówi wprost o troskach bohaterów, tworząc w ten sposób dość subtelny, lecz wciąż poruszający obraz pełen zduszonych nadziei, niespełnionych miłości i dławiących konwenansów. Toteż mimo pewnej fabularnej przewidywalności Pani Oyu zachowuje silny ładunek emocjonalny, a doskonale nakreślone postaci, cudownie zaaranżowane sceny i rozbudowa klasycznych motywów poprzez niedopowiedzenia intrygującą widza i każą mu głębiej zanurzyć się w tragicznym losie bohaterów. Kinuyo Tanaka po raz kolejny udowadnia tu dlaczego jest postrzegana za jedną z najlepszych aktorek w historii kina; Nobuko Otowa, która debiutowała ledwie rok wcześniej w Pierścionku zaręczynowym (Konyaku yubiwa, Keisuke Kinoshia, 1950) dowodzi swojego talentu, stawiając kolejny istotny krok w swojej bogatej karierze, a znany z produkcji Mikio Narusego czy Yasujirō Ozu Yūji Hori ponownie pokazuje się jako naturalny aktor. Nieśmiałość i zagubienie Shinnosuke przedstawia on w sposób swobodny i łatwo zyskujący mu przychylność widzów. Ostatecznie zatem Pani Oyu stanowi kolejną klasyczną i ze wszech miar wartą polecenia pozycję spod ręki Kenjiego Mizoguchiego.