Smak ryżu z zieloną herbatą (1952)

Tytuł polski: Smak ryżu z zieloną herbatą

Tytuł angielski: Flavor of Green Tea Over Rice

Tytuł oryginalny: お茶漬の味 / Ochazuke no aji

Reżyseria: Yasujirō Ozu

Scenariusz: Kōgo Noda, Yasujirō Ozu

Studio: Shochiku

Premiera: 01.10.1952

Obsada: Michiyo Kogure, Shin Saburi, Kōji Tsuruta, Chishū Ryū, Chikage Awashima, Keiko Tsushima, Kuniko Mitake, Eijirō Yanagi, Mie Kitahara i inni.

O czym:

Obraz kryzysu małżeńskiego średniozamożnego państwa Satake.

Omówienie:

Smak ryżu z zieloną herbatą posiada trwającą około 90 sekund scenę, podczas której obserwujemy główną kobiecą postać siedzącą w pociągu, nieruchomą, w ciszy. Wspominam o tej scenie, gdyż nie tylko stanowi ona jedną z moich ulubionych w filmie, lecz także określa niespieszny styl twórczości Ozu oraz stanowi punkt przełomowy w kontekście fabularnym. I choć wydawać się może, że jej zawarcie oznacza ogólną powolność toku narracji czy (zbyt) sztywną jego strukturę, w rzeczywistości Smak ryżu... okazuje się być zaskakująco luźnym obrazem; zdecydowanie bardziej – rzec można – swawolnym niż na przykład Wczesne lato. Ozu konstruuje tu fabułę wokół postaci Taeko (Michiyo Kogure) i łączy ze sobą kolejne sceny prymarnie poprzez jej zachowanie, powodowane jej znudzeniem się małżeńskim, monotonnym życiem. Znużenie to zostaje ustanowione już w otwierających film scenach i od tej pory stanowi siłę napędową produkcji. Konflikt Taeko z mężem Motokim (Shin Saburi) zaognia się jednak, gdy kobieta odkrywa, że pełni on rolę w buntowniczym, nowoczesnym sposobie postrzegania świata przez jej młodą siostrzenicę Setsuko (Keiko Tsushima). Dziewczyna postrzega zaaranżowane małżeństwa jako feudalny relikt (przy okazji przypominając Taeko, że ona sama jest niezadowolona z zaaranżowanego związku) i ucieka ze swojego omiai, spotykając się zamiast tego z Motokim i jego znajomym.

Rozwój fabuły odbywa się następnie w sporej mierze przez zbiegi okoliczności. Po kłótni z mężem Taeko unika Motokiego, ten zostaje niebawem wysłany przez swoją firmę do Urugwaju, lecz nie może znaleźć żony by ją o tym fakcie powiadomić, jego samolot zostaje zawrócony etc. Liczne sceny zostały przy tym wyciągnięte z przedwojennego filmu Ozu What Did The Lady Forget? z 1937 roku, komediodramatu, jakiego komediowe elementy – choć nieco stonowane – przenikają do pewnego stopnia w opowieść przedstawianą w Smaku ryżu... Dzięki temu produkcja unika nadmiernego dramatyzmu i w przeciwieństwie do wielu słynniejszych obrazów Ozu zachowuje pozytywny ton, ostatecznie podkreślony zauważeniem przez tradycyjną, wyniosłą, dumną Taeko zalet w prostszym, pochodzącym z niższych warstw społecznych, bardziej rozluźnionym podejściu do życia.

Ta „zimna wojna” małżeńska zdaje się zatem być wynikiem odmiennych hierarchii wartości, co w filmie jest egzemplifikowane przez tytułowy ryż z zieloną herbatą: danie jedzone przez niższe warstwy społeczne, które lubi Motoki, lecz którego nie znosi Taeko. Sięgająca warstw wyższych kobieta uważa bowiem potrawę za niegodną ich pozycji. Ostatecznie decyduje się więc opuścić – przynajmniej na jakiś czas – męża, co prowadzi do wspomnianej sceny w pociągu, kiedy rozmyśla nad związkiem. Nie są to jedyne sceny, przedstawiające zamyśloną Taeko; stanowią one stylistyczne narzędzie spowalniające fabułę, pozwalające widzom poczuć pustkę jej egzystencji oraz podkreślające istotność zwyczajnego zastanawiania się, czynności często w filmach pomijanej. Na poziomie fabularnym przedstawienie jej jako rozważającej swoje los i małżeństwo – także poprzez miejsca, w jakich dokonuje rozmyślań, np. przy biurku męża – sugeruje też, że jej pozycja nie jest stała; że ma ona wątpliwości, co do swojego podejścia do zachowania męża i do małżeństwa jako takiego. To właśnie dzięki tym scenom jej ostateczna akceptacja zachowania Motokiego nie wydaje się nagła czy nienaturalna.

Ozu poprzez Smak ryżu... prezentuje również szerszy kontekst społeczny oraz rysuje subtelną satyrę na bogatych, na japońską burżuazję okresu powojennego. Wskazuje na powierzchowność ich „japońskości”, objawiającą się na przykładzie Taeko, która zawsze nosi kimono, lecz w domu chodzi w ubraniach zachodnich i śpi w zachodnim łóżku. Kiedy kobiety spotykają się z przyjaciółkami zdarzy im się popaść w zachowanie dość odległe od tradycyjnego modelu i wcale nie tak odmienne, jak to charakteryzujące męskie spotkania; ponadto podkreślenie osobnego spędzania czasu wolnego przez mężczyzn i kobiety wskazuje, że jest to dodatkowy czynnik przyczyniający się do utraty porozumienia w małżeństwach. Jedną z ciekawszych scen w kontekście antyburżuazyjnej satyry jest ta, w której Taeko i Motoki idą do kuchni – pod nieobecność służby – w poszukiwaniu jedzenia i w ogóle nie są w stanie określić, gdzie co się znajduje.

Poprzez temat małżeństwa Ozu podejmuje też kwestię modernizacji Japonii i zachodzących w kraju zmian kulturowych. Związek Taeko i Mokichiego jest alegoryczny również i w tym kontekście, tak samo jak próby odnalezienia swojej wolności w patriarchalnym społeczeństwie przez Setsuko. Okres powojenny i lata 50. to w Japonii szczególny okres zderzenia nowoczesności z tradycją i zderzenie to jest silnie wyczuwalne w filmie, przedstawiającym je głównie poprzez pryzmat funkcjonowania małżeństwa. Żona tradycyjnie jest przypisana mężczyźnie, jawiąc się niczym swego rodzaju niewolnik, zamknięty w związku z partnerem wybranym przez jej rodziców. I nawet jeśli mężczyzna jest uległy i kobieta pełni w domu faktyczną kontrolę, to w kontekście społecznym niczego to nie zmienia, gdyż to zawsze mężczyzna jest postrzegany za instancję decydującą i wciąż jego głos liczy się o wiele bardziej w przestrzeni publicznej, politycznej niż głos kobiety. Kobieta tym samym nie tylko ma ograniczoną przestrzeń egzystencji, lecz również mniejszy dostęp do nowoczesności (m.in. z powodu spędzania większości czasu w domu czy z powodu społecznego braku akceptacji dla przebywania kobiet w licznych, publicznych miejscach). Sprawia to, że ewolucja pozycji kobiet jest podwójnie hamowana. Taeko „odnajduje” nieco wolności poprzez okłamanie męża, sprawiające, że kobieta wyjeżdża do onsenu.

Jej kłamstwo jest przy tym wskazówką, że być może maniery męża rodem z niższych warstw społecznych i jego luźny tryb życia nie są główną przyczyną frustracji dla kobiety, ale że są raczej mniejszą całością większego braku satysfakcji z (zaaranżowanego, tradycyjnego) małżeństwa i społecznej presji (pod którą jeszcze silniej znajduje się młoda Setsuko) bycia tradycyjną, wyrzekającą się własnych marzeń kobietą. Taeko i Motoki muszą zatem dojść do pewnej formy wzajemnego zrozumienia, choć okazuje się, że więcej pracy nad sobą – wg Ozu – wykonać musi żona. Motoki bowiem – choć wydaje się niezbyt przejmować wydarzeniami wokół, a nawet zdawać się może nieco tępawy – okazuje się inteligentnym, spostrzegawczym człowiekiem, zwyczajnie niewidzącym sensu w zbytnim przejmowaniu się wieloma rzeczami. Jest to szczególnie widoczne, gdy okazuje się, że był on świadom kłamstwa żony, lecz udawał ignorancję w pełni akceptując jej chęć (i prawo) do wypoczynku z dala od męża. Taeko finalnie akceptuje jego pozycję, co wytwarza między nimi nić porozumienia. Film kończy się więc happy endem, lecz kwestią otwartą pozostaje jak wiele wolności może ona faktycznie odnaleźć w kontekście społecznym oraz jaki los spotka Setsuko, poddawaną ciągłym naciskom ze strony tradycyjnego otoczenia. Sam Ozu wydaje się w tym wszystkim obserwatorem (szczególnie poprzez liczne zbliżenia i formowanie kadrów na wzór portretów) i nie udziela widzom odpowiedzi; przedstawia kolejny wycinek z życia zamożnej rodziny, każąc nam przebywać tak blisko bohaterów, że czasami możemy się poczuć niczym członkowie tejże rodziny i mobilizuje nas do samodzielnego zdecydowania, co o tym wszystkim sądzimy.