Historia Japonii, część 1.

Okres poprzedzający epokę Jōmon

Późny etap paleolitu (ok. 28000-10500 roku p.n.e.)

Najprawdopodobniej Japonia posiadała lądowe połączenie z kontynentem azjatyckim do ok. 20 tys. lat temu, dzięki czemu teoretycznie cały obszar był dostępny dla imigrantów. Dopiero później cieplejszy okres późnego plejstocenu spowodował wzrost poziomu wód w morzach, które zalały tereny nizinne, co doprowadziło do powstania wysp. Początkowo istniały jeszcze mniejsze połączenia, lecz ostatecznie wszystkie kontakty z resztą świata zostały urwane, przez co na terenie Japonii zaczęła się rozwijać kultura niezależna od zewnętrznych wpływów.

Stopniowe kształtowanie się się wysp Japońskich rozpoczęło się od otwarcia się morskiego połączenia między wyspą Yaku z grupy Osumi z mniejszymi wyspami łańcucha Ryūkyū (obecnie cieśnina Tokara) oraz pomiędzy Japonią a Koreą (cieśnina Tsushima), które znajdują się na wyższych częściach kontynentalnego szelfu. Obie cieśniny obecnie mają ok. 140 metrów głębokości. Na północy proces ten wydarzył się później, tam powstała cieśnina Tsugaru. Kolejna była cieśnina Soya między Hokkaido i Sachalinem, najpłytsza ze wszystkich (ok. 60 metrów głębokości). Dopóki te i cieśnina Beringa nie zostały otwarte, Japonia posiadała jeszcze lądowy dostęp do północnej Azji i północnej Ameryki. Okres kontaktu lądowego z północną Azją wiązał się także z pojawieniem się na terenach kraju azjatyckiej fauny, pozostałości której widoczne są na obszarach północnej Japonii.

W okolicach połowy plejstocenu wahające się temperatury sprawiły, że zwierzęta zaczęły migrować na wschód. Orientalne słonie, zastąpione później przez słonie naumanna przybyły z terenów Korei, gigantyczne jelenie dotarły z Chin, a różne gatunki mamutów zaczęły zamieszkiwać Hokkaido, po odbyciu wędrówki z Syberii. Świadczą o tym liczne kości, a nawet całe szkielety zwierząt, jakie były odnajdywane na terenie kraju.

Podczas plejstocenu nie doszło w Japonii do dużego zlodowacenia; wyjątkiem są jedynie Japońskie Alpy (najwyższe szczyty górskie w Japonii sięgające 3 tys. metrów) oraz góry Hidaka w Hokkaido (sięgające do 2 tys. metrów). W trakcie ostatniej epoki lodowcowej atmosferyczny pył, powodowany znaczną aktywnością wulkaniczną znacznie zmniejszył jednak ilość docierających do ziemi promieni słonecznych, co na długi okres utrzymało niskie temperatury oraz pokryło liczne strefy kraju popiołem wulkanicznym, czego późniejszym wynikiem było wytworzenie się urodzajnych gleb. Ówczesny, niekorzystny klimat spowodował przemieszczenie się różnych gatunków zwierząt – w tym koni i bizonów – do północnych Chin, dokąd dotarły przez Koreę. Mimo tego był to okres największej różnorodności w historii japońskiej fauny, kiedy to brunatne niedźwiedzie, wilki, małpy, japońskie jelenie, mamuty etc. przebywały na jednym obszarze.

W kolejnych latach temperatura wciąż spadała, tworząc arktyczne warunku klimatyczne, trwające jeszcze ok. 35 tys. lat temu. Silne wiatry w wyższych warstwach atmosferycznych rozprzestrzeniły tymczasem pył wulkaniczny w kierunku wschodnim. Procesy te dość pozytywnie wpłynęły na nizinę Kantō, gdzie odnaleziono pozostałości po ludzkich osadach. Istnieją przypuszczenia, że nawet wcześniej były to regiony zamieszkiwane przez ludzi z plejstocenu (czyli ok. 35 tys. lat temu). Pre-ceramiczna kultura paleolityczna została tam zidentyfikowana pod koniec lat 40. XX wieku, dzięki ówczesnym odkryciom archeologicznym. Nizina Kantō mimo aktywności wulkanicznej była możliwa do zamieszkania w okresie paleolitu, gdyż przepływało tamtędy pięć dużych rzek (Sagami, Tama, Ara, Tone i Kinu). Dzięki temu na terenie tym był dostęp do wody pitnej, ponadto był on otoczony górskimi pasmami i odznaczał się umiarkowanie mroźnym klimatem oraz różnorodnością flory i fauny, co oznaczało, że można w nim był znaleźć pożywienie przez cały rok.

Ludzie przenieśli się do południowej części niziny podczas pierwszej fazy jej zamieszkiwania ok. 30 tys. lat temu i od tej pory – mimo znacznych wahań temperatury – teren nie został opuszczony. Ok. 8 tys. lat później nastąpił tam okres wzmożonego rozrastania się roślinności, najprawdopodobniej spowodowany zmniejszeniem się aktywności wulkanicznej. Stopniowe ocieplenie się klimatu – ok. 20 tys. lat temu – także pozytywnie wpłynęło na znaczny rozwój flory. Nieco wcześniej jednak nastąpił krótki najzimniejszy okres w historii kraju. Wg badań archeologicznych małe grupy ludzi zbierały się na południu Kantō, gdzie odkryto pozostałości łuskowych i kamiennych narzędzi, a także ostrzy o nieregularnych kształtach. Te wczesne narzędzia były tworzone przeważnie z piaskowca, łupków, czertu, czasem też z andezytu i obsydianu. Sprowadzano też agat z północnych gór lub z prefektury Yamanashi. Dowody na rozpowszechnione używanie obsydianu wskazują, że był zbierany podczas łowieckich wypraw oraz, że był wykorzystywany także jako przedmiot handlowy.

Populacja znacząco wzrosła w okresie od 18 do 15 tys. lat temu, na co wpływ miały wciąż rosnące temperatury. Południowe ziemie zostały w tym okresie zalane, a ludność zwykła gromadzić się w strefach najdogodniejszych do polowań i zbieractwa. Wraz ze zmniejszającą się ilością zwierząt, podstawą diety stopniowo stawały się owoce. Wynikło to zmniejszeniem się mobilności ludzi, co z kolei przekuło się na rozbudowę skupisk ludzkich. Z tego okresu pozostają liczne dowody na to, że ówczesna ludność gotowała oraz opiekała mięso.

Główne miejsca umożliwiające wkroczenie na teren ówczesnej Japonii znajdowały się daleko od siebie: Hokkaido na północy, a wejścia od Korei i Ryūkyū na południu kraju. W dodatku strefy w okolicy Hokkaido były zbyt zimne, aby ludzie mogli przeżyć w nich przez dłuższy czas, co oznaczało, że faktycznie dostęp na tereny Japonii był ograniczony do koreańskiej trasy prowadzącej od południowych Chin i z innych terytoriów południowych. Stamtąd przybyli też pierwsi ludzie, którzy potrafili rąbać drewno, co miało miejsce niemal 30 tys. lat temu. Przez kolejne 10 tys. lat dopóki lądowe połączenie istniało, do Japonii sączył się nieprzerwany strumień imigrantów. Pod koniec tego okresu również północna część stała się możliwa do zamieszkiwania, co nastąpiło dzięki wzroście temperatur. Oznaczało to, że Japonia była dostępna także z północnej Azji, lecz przybysze z tamtego okręgu zaczęli wykorzystywać tę trasę bardzo późno, przez co przed jej zalaniem nie przebyło jej zbyt wiele osób. Kiedy wszystkie połączenia lądowe z kontynentem zostały utracone, jedyny dostęp do kraju był możliwy tylko poprzez morze.

Okres mezolityczny (ok. 10500-7500 roku p.n.e.)

Okres rozpoczął się od krótkiego spadku temperatur, z powodu którego poziom mórz opadł poniżej 20-40 metrów od współczesnego poziomu. Niedługo jednak potem nastąpił gwałtowny wzrost temperatur, powodujący podniesienie się poziomu wód. Proces ten miał miejsce ok. 12 tys. lat temu i trwał ok. 2 tys. lat. Wynikł on także zmniejszającą się ilością lasów podalpejskich i przeniesieniem się zwierząt w wyższe, chłodniejsze tereny. Za zwierzętami zaś podążyli paleolityczni myśliwi. Jako preferowane miejsce zamieszkiwania wybierali oni jaskinie.

Różnorodność i obfitość fauny drastycznie malała zarówno z powodu zmniejszających się stref adekwatnych do zamieszkania przez zwierzęta, jak również z powodu stosowania coraz lepszych technik myśliwskich, w wyniku których większe populacje cięższych i wolniejszych zwierząt zostały wybite. Wiele gatunków wymarło też z powodu niezdolności przystosowania się do wyższych temperatur; te które przetrwały stały się w dużej mierze jednymi z głównych źródeł pożywienia dla ówczesnej ludności. Był to także okres zmieniającej się flory; z powodu wyższych temperatur pojawiło się więcej niskich roślin, jakie dominowały dopóki lasy nie zaaklimatyzowały się do nowych warunków.

Chronologicznie epokę Jōmon zaczyna się zwykle od okresu zwanego Sōsō-ki, będącego stanem pośrednim między epoką Jōmon a mezolityczną. Kulturowy rozwój Japonii był w nim w dużej mierze zależny od zmian klimatycznych. W tym kontekście istotne są dwa wynalazki: łuk i strzały stworzone na północy oraz ceramika tworzona na południu. Wszystko wskazuje na to, że oba były reakcją danej ludności na zmiany klimatyczne i oba powstały w Japonii, a nie zostały sprowadzone z zewnątrz.

W północnym Honshū dokonano największych postępów w technikach łowieckich. Stosowano tam też m.in. dzidy zakończone ostrymi końcami. Były one różnych wielkości, w zależności od zwierzyny. Najmniejsze z końcówek były także wykorzystywane jako rzutki lub końcówki dla strzał, jakie zapewne wykorzystywano w polowaniach na najszybsze ze zwierząt. Tak duże skupienie się na rozwoju technik łowieckich było prymarnie wynikiem istnienia lądowego połączenia między Honshū a Shikoku, dzięki któremu na terenie tym przebywała bardziej obfita liczba zwierząt.

Tymczasem północno-zachodnie Kyūshū stało się miejscem rozwoju ceramiki, co de facto oznacza, że rozprzestrzenienie się ceramiki w Japonii tam ma właśnie swoje korzenie. Najstarsze wyroby ceramiczne odnalezione przez archeologów pochodzą z ok. 10750 roku p.n.e., co oznaczałoby, że w Japonii ceramika pojawiła się wcześniej niż w Chinach. Ówczesne wyroby ceramiczne były oczywiście bardzo prymitywne, zwykle małe, o okrągłym dnie, niskiej jakości i o ciemno-brązowym kolorze. Korzystano jednak ze zdobień, najczęściej wyżłobionych prostych linii ułożonych paralelnie wobec siebie; szerzej na południu, węższej na północy. Na podstawie wykopalisk archeologicznych można wysnuć, że ludy zajmujące się ceramiką przesuwały się z regionów południowo-zachodnich, najpewniej z powodu zbyt gorącego klimatu.

Wynalezienie ceramiki nie było oczywiście ograniczone do Japonii. Gdziekolwiek się ona pojawiała, była najpewniej wynikiem przypadku i zdolności ludzkiej obserwacji. Warunki życia w Kyūshū były niezwykle ciężkie, przetrwanie w nich nie było zatem łatwe. Stąd też tamtejsza ludność była zmuszona do znalezienia alternatywnych form pożywienia. Gotowanie roślin, które normalnie są niejadalne, było jednym z rozwiązań problemu, w jakiego aplikacji kluczowe były naczynia. Ich tworzeniem najpewniej zajmowały się kobiety, jako że materiały do ich wyrabiania – glina, woda, drewno na opał – znajdowały się za tylnymi drzwiami domów. Tworzenie coraz lepszych naczyń znacząco wpłynęło na poprawę warunków życiowych. Dzięki możliwości przenoszenia ze sobą wody ludzie nie byli uzależnieni do ograniczonych obszarów, można też było gromadzić żywność, co sprawiło, że częste wyprawy po pożywienie przestały być koniecznością. Doprowadziło to do wzrostu populacji w okolicy środkowego etapu epoki Jōmon. A zanim epoka się skończyła, naczynia znalazły też inne użycia: w pochówkach, rytuałach oraz jako dekoracje, wskazując na zmiany kulturowe oraz gusta wczesnych społeczności ludzkich w Japonii.

Małe ostrza, jak również naczynia, były używane później w Kyūshū. Ostrza te najpewniej były mocowane na kijach i używane do ścinania traw i roślin. Gdzieniegdzie mogły być też wykorzystywane jako końcówki do rzutek, lecz niebawem zostały wyparte przez strzały. Tego typu ostrza są typem narzędzi rozpowszechnionym w Sachalinie i Syberii, na zachód od doliny Yenisei i jako takie stanowią główne połączenie kulturowe między Japonią i północną Azją pod koniec paleolitu, niedługo przed zupełną utratą połączenia lądowego.